Noc świętojańska to czas magii i cudów. Wierzono, że w lasach panują wówczas czarownice, topielice i inne złe duchy, które chcą zrobić człowiekowi krzywdę. O tym, że wiązano ją z diabelskimi praktykami świadczy znany wśród szlachty przesąd, że kto chce posiąść tajemnice natury, powinien zdobyć hostię, pójść z nią w noc św. Jana do figury stającej na rozstaju dróg, przypiąć szpilką i mierzyć do niej z broni palnej. Wtedy mieli się objawić Chrystus i Matka Boża by prosić o zaniechanie tej czynności. W razie odmowy i po wypowiedzeniu odpowiedniego zaklęcia miał się ukazać diabeł, który odkrywał wszystkie tajemnice przyrody.
Sposobem na czarcie moce był skok nad ogniskiem, a potem kąpiel w jeziorze. Kult ognia wiążący się w pewnym stopniu z kultem słońca, wyrażał się między innymi w przekonaniu o jego wielkiej sile oczyszczającej. Wierzono, że rozpalone w tę noc ogniska ochronią ziemię przed klęskami i zapewnią obfite plony. Popiół i dym miały chronić bydło od czarów i chorób. Sama czynność przeskakiwania nad ogniem była zabiegiem oczyszczającym. Dodatkowo ogień chronił przed piorunami, gradem, pożarami, a także wpływał na zwiększenie płodności.
Ogień rozpalany w noc świętojańską był rozniecany przez pocieranie o siebie dwóch kawałków drewna. Często do tego celu wykorzystywano starą miotłę, przedmiot usuwający nieczystości. Do ognia dokładano ciernie i rośliny parzące, by w ten sposób wzmocnić siły odstraszające złe moce.
Obrzędy sobótkowe rozpoczynały się śpiewem dziewcząt i dopiero potem do zabawy włączali się kawalerzy, którzy rozpoczynali skoki przez ogień. Czasami skakały również zakochane pary. W niektórych rejonach, np. na Kurpiach ognie w wigilię św. Jana paliły kobiety. Sobótki miały tu jednak przede wszystkim charakter sercowy, więc panienki tańczyły wokół ogniska, a mężatki paliły różne zioła i śpiewały zaklęcia. Z kolei na Kaszubach, w przeciwieństwie do reszty Polski ogień rozpalali młodzi mężczyźni. Nie były to jednak ogniska, tylko płonące beczki po smole, umieszczone wysoko na drągu by ogień był widoczny z daleka.
Drugim elementem obrzędowości sobótkowej obok symboliki ognia była symbolika wody. Latem kończył się cykl zabiegów wokół wzrostu roślin, a równocześnie ustawał okres panowania nad wodą demonów, które strzegły jej przed ludźmi. Wierzono, że kiedy woda zostanie poświęcona przez św. Jana, staje się bezpieczna. W wigilię św. Jana miała się również odnawiać woda w studniach. Z przekonaniem tym wiązała się praktyka wybierania z nich wody, co zapewniało jej świeżość i uwalniało od „robaków”.
Z kultem wody wiąże się tradycja puszczania wianków. Przygotowywały je panny na wydaniu, by dowiedzieć się czy w danym roku mają szansę na zamążpójście. W niektórych okolicach, na przykład w rejonie Warszawy, wianki puszczali też chłopcy, zwłaszcza młodzi rzemieślnicy. W przeciwieństwie do wianków żeńskich uplecionych z ziół i kwiatów, wianki męskie były wykonane z charakterystycznych dla danego zawodu materiałów – drewna, skóry czy sukna.
Zwyczaj ten by też okazją do demonstrowania swoich poglądów politycznych. Oskar Kolberg pisał, że w 1862 roku „wypchano z pakuł figurę jakiegoś Niemca, włożono na nią stary frak i pludry, ubrano w wyszarzany i na bakier włożony cylinder i zapaliwszy takową, rzucano na wodę tak, by mogła płynąć w postaci stojącej, życząc szczęśliwej podróży do Gdańska, na morze Bałtyckie, Północne, a choćby aż do Antypodów. Niektórzy twierdzą, że była inna taka figura z patyków, podobnież z cudzoziemska przystrojona, z transparentem na piersiach, na którym można było wyczytać wierszyk: .”. Od połowy XIX wieku także w Krakowie wianki stały się okazją do publicznych manifestacji patriotycznych. W okresie międzywojennym były symbolem łączności polskich rzek, a zwłaszcza Wisły z morzem. Współcześnie jest to doskonała okazja do organizowania masowych imprez rozrywkowych.
Innym obyczajem było szukanie kwiatu paproci, który według wierzeń miał przynieść znalazcy szczęście, mądrość, bogactwo, zdolność dostrzegania ukrytych skarbów oraz umiejętność wpływania na uczucia innych. Kwiat ten mógł znaleźć tylko człowiek uczciwy i prawy. Nie było to łatwe, bowiem według legendy paproć zakwitała tylko w noc świętojańską i to na jedną, krótką chwilę, a dostępu do niej pilnie strzegły leśne duchy i demony. W celu zapewnienia sobie bogactwa należało spalić w ognisku pęd paproci zerwanej nocą w lesie, a dymem okadzić portfel.
Na Kaszubach praktykowany był zwyczaj ścinania kani, ptaka uznawanego dawniej przez mieszkańców tego regionu za symbol zła. Od połowy XIX wieku obrzęd ten był związany z obchodami świętojańskimi. Ceremonię rozpoczynało przybycie wszystkich mieszkańców, po czym wójt i Rada Starszych odczytywali publicznie wyrok obwiniając kanię za wszelakie zło i skazywali na śmierć przez ścięcie. Kat czynił swą powinność, a następnie odbywał się uroczysty pochówek. Prawdopodobnie ta okrutna ceremonia miała być przestrogą dla ludzi, którym za grzechy będzie grozić równie sroga kara, jak kani.
|